Döviz kuru nedir?
Öncelikle, başka ülkelerin para birimlerine döviz diyoruz. Bir yabancı paradan, yani dövizden bir adet almak için kendi paramızdan kaç tane vermemiz gerektiğine ise döviz kuru diyoruz. Sözgelimi, piyasadaki dolar/TL canlı döviz kuru 7 olduğunda, bir ABD doları almak için karşılığında 7 Türk lirası vermemiz gerekiyor.
Farklı bir açıdan bakarsak, döviz kuru aslında paramızın yabancı paralar karşısındaki değerini ifade ediyor. Yukarıdaki gibi, dolar/TL kurunun 7 olması, aslında doların paramıza göre yedi kat değerli olduğu anlamına geliyor. Bu değer farkı da, aşağıda ilgili kısımda detaylandıracağımız üzere, ülkelerin ekonomik ve kısmen politik durumları arasındaki farktan kaynaklanıyor.
Bireyler olarak dövize yatırım yapmayı tercih edebiliriz; yurt dışı seyahatlerimizde döviz kullanırız. Şirketlerimiz ise hem ithalat için dövize ihtiyaç duyarlar, hem de ihracat gelirleri yabancı para üzerinden olur. Bunun yanında döviz kredi kullanmayı veya nakit fazlalarını dövizde tutmayı tercih edebilirler. İşte bütün bu işlemlerde döviz kurları gündeme gelir. Kendi paramız dışındaki döviz çiftlerini içeren kurlar için, örneğin euro/dolar kuru için, “parite” veya “çapraz kur” ifadesi de kullanılıyor.
Döviz Piyasası Nedir?
Farklı ülkelerinin paralarının birbiri karşılığında alınıp satıldığı, global ölçekte, milyonlarca oyuncuyla işleyen piyasaya döviz piyasası deniyor. “Foreks” olarak da bilinen bu piyasada döviz büroları, bireyler, şirketler, fon yöneticileri, bankalar ve ülkelerin merkez bankaları rol alırlar.
Kıymetli madenler ve menkul kıymetlerin aksine, döviz piyasasının merkezinde borsalar bulunmaz. Bunun küçük bir istisnası olarak vadeli döviz işlemlerinin yoğunlaştığı Chicago Emtia Borsası verilebilir. Güncel döviz kurunu baz alan spot işlemler içinse, 24 saat, global ölçekte çalışan, alıcı ve satıcıların kendi aralarında sürekli işlem yaptığı bir piyasa vardır.
Ülkemizde döviz alım-satımı, Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın özel izniyle çalışan döviz bürolarından (resmi adıyla “yetkili müesseselerden”) ve bankalardan yapılabilir. Bu noktada, dövizin nakit haline “efektif” dendiğini de vurgulamakta fayda var. Nakit taşımanın çeşitli maliyetlerinden dolayı, efektif kurları genel döviz kurlarına göre küçük bir farklılık gösterir.
Dünya üzerinde çok sayıda farklı para birimi olsa da, global döviz piyasasında herhangi bir devlet sınırlaması olmadan, serbest bir şekilde alınıp satılabilen (“konvertibl”) para birimi sayısı sınırlıdır. Tümüyle konvertibl olan dövizler, ABD doları, euro (avro), İngliliz sterlini, İsviçre frangı, Japon yeni, Danimarka kronu, İsveç kronu, Norveç kronu, Avustralya doları, Hong Kong doları, Kanada doları, Yeni Zelanda doları, Suudi Arabistan riyali, Bahreyn dinarı, Kuveyt dinarı, Birleşik Arap Emirlikleri dirhemi ve Güney Afrika randı olarak sıralanabilir.
Döviz Fiyatları Nasıl Belirlenir?
Günümüzde, Türkiye dahil belli başlı bütün ülkelerde “serbest dalgalı kur rejimi” adı verilen sistem uygulanmaktadır. Bu sistemde döviz kuru, yani ülkenin parasının yabancı para karşısındaki değeri, piyasada oluşan arz ve talebe göre belirlenir. Merkez Bankası dahil olmak üzere hiçbir oyuncu, piyasada geçerli olan canlı döviz kurunu tek başına belirleyemez.
Başka bir deyişle, ülkemizdeki döviz bürolarından her ay yüzer dolar alan veya bozduran binlerce vatandaştan, Tokyo’da dakikada milyonlarca dolar alıp satan birkaç bankaya kadar, global piyasadaki tüm alıcıların ve satıcıların toplu davranışı döviz fiyatlarını belirler. Fikir vermesi açısından, global döviz piyasasında günlük işlem hacmi 5 trilyon dolar civarındadır.
Peki, dövize olan arz ve talebi hangi faktörler etkiler? Bunları kabaca politik ve ekonomik faktörler olarak ikiye ayırabiliriz. Politik açıdan, istikrar, ekonomi politikalarında şeffaflık, yabancı sermayeye ilgi önem taşır. Ekonomik faktörler ise, enflasyon, faiz oranları, ödemeler dengesi, kamu borçluluğu ve ekonomik büyüme performansı olarak sıralanabilir.
Döviz Kurları Neden Yükselir?
Güncel döviz kurunun yükselmesi, ya baktığımız dövizin global döviz piyasasında değer kazanmasından, ya da liranın değer kaybetmesinden kaynaklanabilir.
Döviz piyasasındaki oyuncuların ülkemizin politik durumu hakkında kaygılandıkları ortamlarda TL değer kaybeder. Ekonomik faktörlere bakacak olursak, öncelikle ülke ekonomisinde kötüleşme olduğunda, hatta beklendiğinde döviz yükselir. Bilhassa cari açıkta büyüme olunca, yani ülkenin döviz ihtiyacı arttıkça, döviz kuru da talep sonucu artar.
Diğer ekonomik faktörler arasında, ülkedeki faiz ve enflasyon oranları özel önem taşır. Ülkemizde faizler düştükçe, paramızın yatırım getirisi düşeceğinden, TL’ye olan talep doğrudan azalır, paramız değer kaybeder. Son olarak, yüksek enflasyonlu ülkelerin paraları düşük enflasyonlu ülkelerin paralarına karşı kan kaybeder. Örneğin, ülkemizde 1990’lı yılların sürekli yüksek enflasyon ortamında döviz fiyatlarının aydan aya yükselmesi kaçınılmaz olmuştur.
Döviz Kurları Neden Düşer?
Güncel döviz kurunun düşmesi, ya baktığımız dövizin global döviz piyasasında değer kaybetmesinden, ya da liranın değer kazanmasından kaynaklanabilir.
Yatırımcılar veya döviz piyasasındaki oyuncular ülkemizin politik durumu veya ekonomik gidişatıyla ilgili olarak daha iyimser olduklarında, TL değer kazanır, döviz kuru düşer. Bilhassa cari açığımızda iyileşme olunca, örneğin ülkemize ihracat veya turizm yoluyla döviz girişi arttığında, döviz düşme eğilimine girer. Öte yandan, 2000’li yılların ortalarında ciddi bir şekilde azalan enflasyon sayesinde, döviz fiyatları bu dönemde zaman zaman düşüşler gösterebilmiş, bazen de düz seyretmiştir.
Bankaların Döviz Kurları Neden Farklı?
Piyasa genelinde geçerli olan canlı döviz kuru, örneğin dolar/TL, günün herhangi bir anında alış veya satış için birer adettir. Bununla birlikte, döviz büroları ve bankaların döviz işlemleri için verdiği kurlar (“kotasyonlar”) fark gösterebilmektedir.
Bunun nedeni, bankaların yapıları itibarıyla üstlendikleri çeşitli maliyetleri döviz alış-satış marjlarına (makaslarına) yansıtmalarıdır. Ana faaliyet konusu döviz ticareti olan yetkili müesseselerin, yani döviz bürolarının ise, sahip oldukları odaklanma sayesinde daha rekabetçi kurlar verebilmeleri doğal bir sonuç olarak ortaya çıkmaktadır. Yatırımcılarımızın döviz bürolarının kurlarını özellikle incelemeleri kendi menfaatlerine olacaktır.
